Mbi 30 vjet pas rënies së komunizmit, vetëm 6% e ish të burgosurve politikë dhe familjarëve të tyre kanë marrë dëmshpërblimin e plotë që u takon. Procesi i kompensimit vazhdon të jetë i ngadalshëm dhe i padrejtë.
Në maj të vitit 1990, pak para se të rrëzohej regjimi komunist në Shqipëri, Gjek Beci dhe vëllai i tij tentuan të arratiseshin drejt Jugosllavisë përmes Shkodrës, por u qëlluan nga policia kufitare. Gjeku u plagos, ndërsa vëllai u vra në breg. Ai u dënua me dy vite burg për këtë përpjekje.
Pas rënies së regjimit në 1991, u krijua një skemë kompensimi për ish-të përndjekurit politikë, e cila u përmirësua në vitin 2007. Megjithatë, Beci, i cili bëri aplikimin e tij pas afatit fillestar të korrikut 2009, ende pret dëmshpërblimin për kohën e kaluar në burg.
Nga rreth 42,000 persona të përndjekur politikisht, vetëm një pjesë e vogël ka marrë kompensimin e plotë. Dy të tretat e tyre nuk kanë marrë ende asnjë qindarkë, duke shtyrë pritjen për drejtësi më shumë se vetë periudhën e diktaturës 1946-1991.
Et’hem Fezollari, ish i internuar dhe kryetar i Shoqatës Antikomuniste të Ish të Përndjekurve Politikë, akuzon qeverinë për mungesë pagese edhe për ata që kanë aplikuar brenda afateve zyrtare të korrikut 2009 dhe dhjetorit 2017. Pothuajse 77% e kërkesave të miratuara janë ende pa pagesë.
Në një pyetësor online, nga 169 të anketuar, vetëm 11 prej atyre që aplikuan dhe morën përgjigje janë kompensuar plotësisht. Kontrolli i Lartë i Shtetit në raportin e vitit 2023 paralajmëroi se detyrimet financiare ndaj të përndjekurve mund të zgjasin deri në vitin 2052, nëse vazhdon ky ritëm i pagesave.
Sipas Ministrisë së Financave, janë akorduar mbi 52 miliardë lekë (rreth 539 milionë euro), por deri në fund të vitit 2024 vetëm gjysma është paguar. Vetëm 19% e aplikantëve me kërkesa të miratuara kanë marrë kompensimin e plotë.
Eksperti ligjor Bledar Abdurrahmani vlerëson se reformat e drejtësisë tranzicionale, përfshirë kompensimet, po krijojnë padrejtësi të reja në vend, duke mos përmbushur pritshmëritë e viktimave të komunizmit.
Ministria e Drejtësisë raporton se mijëra aplikime të dorëzuara para 2009 dhe 2017 vazhdojnë të jenë në proces shqyrtimi, duke lënë në pritje mbi 10,000 persona. Një nga vajzat e ish-të burgosurit politik denoncon zvarritjen e qëllimshme të procesit nga shteti, në shpresën që detyrimet të mos paguhen kurrë.
Regjimi komunist kishte krijuar kampet e përqendrimit me tela me gjemba, ku u internuan mijëra persona, por shumica prej tyre nuk janë kompensuar. Arsyeja kryesore është mungesa e dokumenteve arkivore që vërtetojnë dënimin e tyre.
Ligji i kompensimit parashikon pagesë prej 1,000 lekësh për çdo ditë internimi në kampet me tela me gjemba dhe 2,000 lekë për ditë burgimi ose shtrim në spitale për ata që kaluan në burgje. Megjithatë, shumë persona presin miratimin e një skeme pensioni të veçantë, që ende nuk është zbatuar plotësisht.
Ekonomisti Pano Soko thotë se është e mundur të paguhen fondet e mbetura brenda tre viteve, por mungesa e vullnetit politik është pengesa kryesore. Ndërkaq, ish-ministri Arben Malaj vlerëson se fondet aktuale janë më të mëdha se në vende të tjera, por drejtuesit politikë nuk po i shfrytëzojnë si duhet.
Përvoja personale e të burgosurve si Zenel Drangu, që kaloi 17 vite në burgun Spaç, tregon se përpjekjet dhe mundi i tyre po harrohen, ndërsa normat e kompensimit prej 1,000 dhe 2,000 lekësh për ditë nuk reflektojnë vuajtjet e mëdha që kanë përjetuar viktimat e komunizmit.
Për shumë ish-të përndjekur, procesi i kompensimit është i vështirë dhe i lodhshëm për shkak të mungesës së dokumenteve. Një në tre aplikime nuk ka pasur prova arkivore, ndërsa disa kategori viktimash janë përjashtuar totalisht nga skema, duke lënë shumë pa drejtësi.
Në fund, Gjek Beci përshkruan gjithë këtë proces si “tragjikomik”: për vëllain që humbi jetën duke kërkuar lirinë, ai merr kompensim vetëm për tetë vite burg, duke theksuar se nga një shtet vrasës, Shqipëria është kthyer në një shtet që tall viktimat e saj.
