Në zemër të Myzeqesë, Manastiri i Shën Kozmait ruan historinë, besimin dhe kujtimin e shenjtorit që u martirizua në këtë tokë.
I vendosur pranë fshatit Kolkondas dhe buzë Lumit Seman, Manastiri i Shën Kozmait mbetet një nga perlat e trashëgimisë kulturore dhe shpirtërore të Shqipërisë. I fshehur pas një kurore të gjelbër, ai shtrihet në një zonë të pasur me kisha e manastire, duke pasur një pozicion gjeografik pothuajse unik. Historia tregon se ndërtimi i tij nisi në fillim të shekullit XIX, me mbështetjen e Ali Pashë Tepelenës.
Kompleksi përfshin strukturat e banimit për murgjit, dy kisha dhe një koleksion objektesh arkeologjike, të ekspozuara në hapësira të ndryshme. Kulmi i aktivitetit shpirtëror në këtë vend shënohet më 24 gusht, në Ditën e Martirizimit të Apostullit Kozma, kur besimtarë nga mbarë vendi mblidhen për të nderuar figurën e tij.
Kisha e “Shën Marisë” përbën pjesën më të vjetër të kompleksit dhe është konservuar me kujdes të rrallë, duke ruajtur afresket dhe basorelievet origjinale. Pranë saj ngrihet kisha e re e “Shën Kozmait”, e cila plotëson ansamblin historik e fetar. Të dyja bashkë pasqyrojnë mjeshtërinë arkitektonike dhe trashëgiminë shpirtërore të zonës.
Sipas Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore, manastiri u ngrit për të përkujtuar murgun Kozma nga Etiolia, i cili vizitoi këto krahina në vitet 1777 dhe 1779. Kontributi financiar i Ali Pashë Tepelenës, i dokumentuar në dy letra dhe në një mbishkrim të gdhendur në gur, dëshmon për rëndësinë që i kushtohej këtij vendi të shenjtë.
Dita e 24 gushtit ka një rëndësi të veçantë për komunitetin. Në këtë datë, pranë kenotafit dhe afreskut të murgut Kozma, mbahet liturgjia panegjirike nga Metropolia e zonës. Ceremonia nis që mbrëmjen e 23 gushtit në fshatin Mujalli, vendi ku shenjti u martirizua, pranë kryqit të ngritur në kujtim të tij.
Historia e martirizimit të Shën Kozmait mbetet e gjallë në kujtesën e besimtarëve. Më 24 gusht 1779, ai u vra nga njerëzit e Ahmet Kurt Pashës në Mujalli dhe trupi i tij, sipas traditës, u përcoll nga uji i Lumit Seman drejt Kolkondasit, ku u varros pranë absidës së kishës së Shën Marisë.
Manastiri ka kaluar edhe periudha të errëta. Gjatë diktaturës komuniste u braktis dhe humbi pjesë të rëndësishme të konakëve, të cilët ishin dëmtuar edhe më herët nga përmbytjet e Lumit Seman në fillim të shekullit XX. Në vitin 1986, shumë prej tyre u shkatërruan plotësisht.
Megjithatë, falë ndërhyrjeve të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, manastiri iu nënshtrua restaurimeve të rëndësishme. Restaurimi i kishës, ruajtja e afreskeve dhe përmirësimi i infrastrukturës e kanë rikthyer këtë vend si një qendër të rëndësishme pelegrinazhi.
Sot, Manastiri i Shën Kozmait nuk është thjesht një monument kulture, por një hapësirë ku historia, feja dhe identiteti kombëtar bashkohen. Ai vazhdon të tërheqë pelegrinë, studiues dhe vizitorë që kërkojnë të prekin një pjesë të gjallë të trashëgimisë sonë.
Vizita në këtë manastir është një udhëtim në kohë, ku çdo mur, afresk dhe objekt arkeologjik rrëfen një histori besimi dhe qëndrese. Myzeqeja, përmes tij, ruan një pasuri që nuk mund të matet vetëm me vlerë materiale, por edhe me frymën që përcjell te çdo vizitor.
Në një kohë kur monumentet e kulturës shpesh rrezikohen nga harresa, Manastiri i Shën Kozmait mbetet një dëshmi e gjallë se trashëgimia e vërtetë ruhet me dashuri, kujdes dhe respekt për të shkuarën.
